اندازه‌گیری مقادیر تام هورمون‌های تیروئیدی یا مقادیر آزاد این هورمون‌ها

 اندازه‌گیری مقادیر تام هورمون‌های تیروئیدی یا مقادیر آزاد این هورمون‌ها؟

محمد کوهستانی، کارشناس ارشد فیزیولوژی

سردار شریف‌زاده، دکترای بیوشیمی بالینی

محمدرضا بلوری، دکترای ایمونولوژی

مقدمه

غده تیروئید، بزرگ‌ترین غده درون‌ریز بدن و یک عضو پروانه‌ای شکلی است که در ناحیه گردن، در زیر گلو و جلوی نای قرار دارد (شکل-۱). در این غده دو هورمون اصلی تیروکسین (T۴) و تری‌یدوتیرونین (T۳) تولید و ترشح می‌شود. علاوه بر این دو هورمون، غده تیروئید هورمون دیگری به نام کلسی‌تونین را ترشح می‌کند که در متابولیسم کلسیم و فسفر نقش دارد. هورمون‌های تیروئیدی در تنظیم حرارت، متابولیسم کربوهیدرات‌ها و لیپیدها نقش دارند و برای رشد اسکلتی، نمو جنینی و نمو عصبی و عملکرد دستگاه تناسلی موردنیاز می‌باشند و به‌طورکلی، میزان مصرف انرژی توسط بدن را کنترل می‌کنند. بیماری‌های تیروئیدی جزء شایع‌ترین اختلالات هورمونی هستند که بیشتر اعضاء بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

شکل ۱- موقعیت غده تیروئید

ارزیابی آزمایشگاهی اختلالات تیروئیدی

به‌طورکلی، برای ارزیابی وضعیت هورمون‌های تیروئیدی در افرادی که علائم و نشانه‌های پرکاری تیروئید (افزایش ضربان قلب، بی‌قراری، کاهش وزن، بی‌خوابی، لرزش دست‌ها، اسهال و پف کردن دور چشم، خشکی، تحریک‌پذیری و در برخی موارد بیرون‌زدگی چشم‌ها) و یا کم‌کاری تیروئید (افزایش وزن، پوست خشک، یبوست، عدم تحمل سرما، ریزش مو، خستگی و قاعدگی نامنظم در زنان) را داشته باشند، آزمایش‌های مرتبط با عملکرد غده تیروئید درخواست می‌شود. برای تشخیص اختلالات تیروئیدی، معمولاً از آزمایش‌هایی نظیر اندازه‌گیری مقادیر آزاد یا تام هورمون‌های T۴ و T۳ و تعیین مقدار TSH استفاده می‌شود. در موارد خاصی نیز ممکن است از آزمایش‌های تکمیلی مانند اتوآنتی‌بادی‌ها، تیروگلبولین و TRH برای تشخیص استفاده شود.

تغییرات پاتولوژیک مرتبط با غده تیروئید با تغییراتی در هورمون‌های تیروئیدی همراه است، بنابراین با اندازه‌گیری مقادیر این هورمون‌ها می‌توان عملکرد غده تیروئید را ارزیابی کرد. هورمون‌های T۴ و T۳ موجود در خون به دو فرم آزاد و اتصال یافته وجود دارند که فرم فعال بیولوژیکی این هورمون‌ها همان فرم آزاد است. بیشترین مقدار این هورمون‌ها به‌صورت متصل به پروتئین‌های اتصالی مانند TBG می‌باشد و تنها درصد کمی از این هورمون‌ها به شکل آزاد وجود دارد. اگرچه برای ارزیابی مقادیر این هورمون‌ها می‌توان از آزمایش‌های مربوط به مقادیر تام و یا مقادیر آزاد آن‌ها استفاده کرد، اما اندازه‌گیری مقادیر تام این هورمون‌ها دارای اشکالاتی است. مقادیر تام این هورمون‌ها علاوه بر اینکه در اختلالات مرتبط با عملکرد تیروئید تحت تأثیر قرار می‌گیرد، همچنین، هر نوع شرایطی که منجر به تغییر در مقادیر پروتئین‌های اتصالی شود (بیماری‌های کبدی، مصرف قرص‌های ضدبارداری و …) می‌تواند بر روی میزان تام این هورمون‌ها نیز تأثیر بگذارد، حتی اگر اختلالی در عملکرد غده تیروئید وجود نداشته باشد؛ بنابراین بهتر است که به‌جای استفاده از مقادیر تام این هورمون‌ها از مقادیر آزاد آن‌ها جهت ارزیابی عملکرد تیروئید استفاده شود.

برای تمایز اختلالات غده تیروئید از سایر شرایطی که ممکن است بر روی میزان تام هورمون‌های تیروئیدی تأثیر بگذارند، روش‌های مختلفی شامل آزمون برداشت هورمون تیروئیدی، برآورد اشکال آزاد، اندازه‌گیری مقادیر پروتئین‌های اتصالی و اندازه‌گیری اشکال آزاد هورمون‌های تیروئیدی وجود دارد.

آزمون برداشت هورمون تیروئیدی

از آن‌جایی که در روش‌های ابتدایی این آزمون، از T۳ نشان‌دار استفاده می‌شد، این آزمایش را T۳-uptake (T۳-up) نامیدند اما در روش‌های بعدی مربوط به این آزمون، از سایر مواد نشان‌دار نیز استفاده گردید و به همین دلیل نام آن به T-uptake تغییر یافت. در حالت طبیعی، تمامی جایگاه‌های اتصالی موجود بر روی پروتئین اتصالی، توسط هورمون‌های تیروئیدی اشغال نمی‌شود. میزان اشغال این جایگاه‌ها، علاوه بر میزان این هورمون‌ها، به میزان پروتئین اتصالی موجود در خون نیز بستگی دارد. در این آزمون از یک ماده نشان‌دار برای شناسایی میزان جایگاه‌های اتصالی استفاده می‌شود و هر چقدر جایگاه اتصالی بیشتر باشد، ماده نشان‌دار بیشتری به آن متصل می‌شود و میزان ماده نشان‌دار باقی‌مانده که توسط این روش تشخیص داده می‌شود کمتر خواهد بود. به‌طور مثال اگر مقادیر تام T۴ افزایش پیدا کرده باشد، درصورتی‌که میزان پروتئین‌های اتصالی طبیعی باشد، اکثر جایگاه‌های اتصالی این پروتئین‌ها توسط هورمون T۴ اشغال خواهد شد و ماده نشان‌دار کمی به این پروتئین‌ها متصل می‌شود و از طرفی دیگر مابقی ماده نشان‌داری که جایگاهی برای اتصال ندارند توسط این روش اندازه‌گیری خواهد شد (T-up)؛ بنابراین در این مثال، افزایش مقادیر تام T۴ و افزایش T-uptake، به معنی افزایش پاتولوژیک هورمون تیروئیدی خواهد بود و افزایش مقادیر تام T۴ در کنار مقادیر پایین T-uptake به معنی افزایش تولید پروتئین‌های اتصالی و عملکرد نرمال غده تیروئید خواهد بود.

برآورد مقادیر آزاد هورمون‌ها

برای برآورد مقادیر آزاد این هورمون‌ها از شاخص هورمون‌های آزاد (FHI) استفاده می‌شود که با ضرب مقادیر T-up در مقادیر تام هورمون‌های تیروئیدی محاسبه می‌شود. در صورت تغییر پروتئین‌های اتصالی، تغییر مقادیر T-up، در جهت عکس تغییرات مقادیر تام هورمون‌ها خواهد بود و حاصل‌ضرب آن‌ها طبیعی خواهد شد و نشان‌دهنده عملکرد نرمال تیروئید خواهد بود؛ اما اگر تغییرات مقادیر تام هورمون‌ها و تغییرات T-up در یک جهت باشند، حاصل‌ضرب آن‌ها غیرفرمال خواهد شد و نشان‌دهنده تغییرات پاتولوژیک هورمون‌ها می‌باشد.

اندازه‌گیری مقادیر آزاد هورمون‌های تیروئیدی

امروزه روش‌های دارای صحت بالایی برای اندازه‌گیری مقادیر آزاد این هورمون‌ها وجود دارند که بهتر از روش‌های T-up و FHI می‌توانند تغییرات هورمون‌های تیروئیدی را ارزیابی کنند.

نتیجه‌گیری

با وجود اینکه روش‌های اندازه‌گیری مقادیر تام هورمون‌های تیروئیدی در دسترس می‌باشند اما از آن‌جایی که مقادیر تام این هورمون‌ها تحت تأثیر شرایط دیگری غیر از اختلالات مرتبط با تیروئید قرار می‌گیرند بهتر است جهت ارزیابی عملکرد تیروئید، از اندازه‌گیری مقادیر آزاد هورمون‌های تیروئیدی استفاده شود. امروزه روش‌های با صحت بالا برای اندازه‌گیری مستقیم فرم‌های آزاد هورمون‌های تیروئیدی وجود دارد که با استفاده از این روش‌ها دیگر نیازی به اندازه‌گیری مقادیر تام و اندازه‌گیری غیرمستقیم این هورمون‌ها نمی‌باشد.

Reference:

• Tietz Textbook of Clinical Chemistry and Molecular Diagnostics (Elsevier) ۲۰۱۸-۶۳۸۶.
• Laboratory science book series, Hormonology, R. Mohammadi.
• Lab test online.

کلیدواژگان

#غده_تیروئید | #اختلالات_تیروئیدی | #هورمون‌های_تیروئید | #تیروکسین | #تری‌-یدوتیرونین | #تیروکسین_آزاد | #اندازه‌گیری_فرم‌های_آزاد_هورمون‌های_تیروئیدی | #آزمون_برداشت_هورمون_تیروئیدی | برآورد_مقادیر_آزاد_هورمون‌های_تیروئید

#thyroid_gland | #thyroxine | #triiodothyronine| #thyroid_disorders | #free_thyroxine | #free_hormone | #free_hormone_index | #T-uptake