روش‌های نمونه‌گیری
زمانی پژوهشگر می‌تواند یافته‌های مطالعه خود را به جمعیت هدف تعمیم دهد که نمونه مورد مطالعه، معرف و یا نماینده جمعیت مورد مطالعه باشد. به همین دلیل، اتخاذ روش نمونه‌گیری مناسب و صحیح، شرط اساسی و گام اصلی در انجام مطالعه است. در مطالعه‌های کمّی (quantitative studies)، از دو روش نمونه‌گیری استفاده می‌شود که عبارتند از (شکل ۲-۱):
۱- نمونه‌گیری غیراحتمالی (non-probability sampling)
۲- نمونه‌گیری احتمالی (probability sampling)
شکل ۲-۱: طبقه‌بندی روش‌های نمونه‌گیری (sampling methods)
نمونه‌گیری غیراحتمالی
در نمونه‌گیری غیراحتمالی و یا غیرتصادفی (non-random sampling)، احتمال و یا شانس انتخاب هر عضوی از جمعیت مورد مطالعه نامشخص و نامساوی است و نمونه به روش غیرتصادفی انتخاب می‌شود. به عبارت دیگر، برخی از اعضای جمعیت مورد مطالعه، شانس و یا احتمال انتخاب به عنوان نمونه را ندارند؛ بنابراین، نتایج آن قابل تعمیم به جمعیت هدف نیست و خطای نمونه‌گیری (sampling error) نامشخص و غیرقابل محاسبه و اندازه‌گیری است.
در نمونه‌گیری غیراحتمالی، نمونه معمولاً بر اساس قابلیت دسترسی و یا با رأی و نظر هدفمند محقق و یا فردی باتجربه انتخاب می‌شود. لازم به ذکر است که این روش بسیار ارزان‌تر از نمونه‌گیری احتمالی و یا تصادفی است و عمدتاً در مطالعه‌های کیفی و آغازین (initial) یا آزمایشی (pilot) که محقق محدودیت بودجه (budget)، زمان (time) و نیروی کار (workforce) دارد و همچنین زمانی که هدف پژوهشگر، تعمیم نتایج مطالعه به جمعیت هدف نیست، مورد استفاده قرار می‌گیرد. انواع روش‌های نمونه‌گیری غیراحتمالی عبارتند از (شکل ۲-۱):
۱- نمونه‌گیری آسان (convenience sampling)
در نمونه‌گیری آسان و یا در دسترس (available sampling)، پژوهشگر برای سهولت و آسانی از افراد و یا نمونه‌هایی که در زمان مطالعه در دسترس (available) هستند، استفاده می‌کند. به عبارت دیگر، نمونه از جمعیت مورد مطالعه که به آسانی قابل دسترسی (easily accessible) هستند، انتخاب می‌شود (شکل ۳-۱). اگر محققی با مراجعه‌کنندگان به یک مرکز فروش در یک زمان و روز خاص مانند صبح روز دوشنبه مصاحبه نماید، نتایج این مطالعه نمی‌تواند نمایانگر نظر سایر مراجعه‌کنندگان در زمان‌ها و روزهای دیگر باشد؛ بنابراین، مصاحبه بایستی در زمان‌های مختلف روز و چندین روز در هفته انجام شود. انتخاب نمونه از مراجعه‌کنندگان به یک درمانگاه به تعداد موردنیاز، بیماران مراجعه‌کننده به یک مطب خصوصی برای مقایسه اثر دو دارو در درمان یک بیماری خاص، ۱۰۰ مشتری اول مراجعه‌کننده به فروشگاه مواد غذایی و یا سه خواننده اول در یک برنامه رادیویی، مثال‌هایی از نمونه‌گیری غیراحتمالی آسان هستند.
تفاوت این روش نمونه‌گیری با سرشماری آن است که در روش نمونه‌گیری آسان، از یک جمعیت مورد مطالعه، تعداد محدودی انتخاب می‌شوند؛ اما در روش سرشماری، همه افراد جمعیت مورد مطالعه تحت بررسی قرار می‌گیرند. نتایج مطالعه انجام‌شده با روش نمونه‌گیری آسان قابل تعمیم به جمعیت هدف نیست، زیرا نمونه، معرف و یا نماینده جمعیت مورد مطالعه نیست. از دیگر معایب نمونه‌گیری آسان، سوگرایی یا تورش انتخاب نمونه یا نمونه‌گیری (sampling bias) است. آسانی انجام، ارزانی و صرفه‌جویی در زمان، از مزایای این روش نمونه‌گیری هستند. به همین دلیل، به نظر می‌رسد که ارزان‌ترین، آسان‌ترین و سریع‌ترین روش نمونه‌گیری باشد.
شکل ۳-۱: نمای طرح‌واره یا شماتیک (schematic diagram)
از نمونه‌گیری آسان (convenience sampling)
نکته ۱: به نمونه‌گیری آسان، نمونه‌گیری فرصت‌طلبی (opportunity sampling)، نمونه‌گیری اتفاقی (accidental/incidental/haphazard sampling) و نمونه‌گیری ربایشی (grab sampling) نیز می‌گویند.
نکته ۲: روش نمونه‌گیری غیراحتمالی آسان، متداول‌ترین روش نمونه‌گیری است و بیشتر از سایر روش‌های نمونه‌گیری برای مطالعه‌های کیفی و آغازین یا آزمایشی کاربرد دارد.
نکته ۳: سوگرایی نمونه‌گیری زمانی رخ می‌دهد که انتخاب نمونه به صورت غیرتصادفی باشد.
۲- نمونه‌گیری سهمیه‌ای (quota sampling)
در نمونه‌گیری سهمیه‌ای، ابتدا جمعیت مورد مطالعه بر اساس یک ویژگی متمایزکننده (متغیر زمینه‌ای) مانند نژاد، مذهب، وضعیت اقتصادی، سطح سواد، شغل، جنس و یا سن به زیرگروه‌های مجزا (separate subgroups) تقسیم می‌شوند. در ادامه از هر زیرگروه به تعداد موردنیاز و متناسب با حجم زیرگروه، نمونه به صورت غیراحتمالی آسان انتخاب می‌گردد (شکل ۴-۱). به عنوان مثال، اگر تعداد نمونه موردنیاز پژوهشگری که می‌خواهد درباره آگاهی‌های بهداشتی مردم یک محله از شهر تهران تحقیق کند، ۱۰۰۰ نفر باشد؛ این افراد را متناسب با تعداد افراد در دسترس بی‌سواد و باسواد (دو زیرگروه) انتخاب می‌کند. اگر جمعیت محله ۱۰۰۰۰ نفر باشد که از این تعداد ۸۰۰۰ نفر باسواد و ۲۰۰۰ نفر بی‌سواد باشند، ترکیب نمونه انتخابی شامل ۸۰۰ نفر باسواد و ۲۰۰ نفر بی‌سواد خواهد بود. ازآنجایی‌که در این روش نمونه‌گیری، تمامی افراد شانس انتخاب معین و مشخصی ندارند، امکان رخداد سوگرایی نمونه‌گیری وجود دارد. نمونه‌گیری سهمیه‌ای زمانی که محقق، محدودیت زمانی و هزینه‌ای دارد، قابل استفاده است. این روش نمونه‌گیری برای مطالعه‌های میدانی (field studies) مانند نظرسنجی‌های عمومی (public opinion polls) مناسب است.
شکل ۴-۱: نمای طرح‌واره یا شماتیک (schematic diagram)
از نمونه‌گیری سهمیه‌ای (quota sampling)
نکته ۱: در نمونه‌گیری سهمیه‌ای زمانی که سهمیه یک زیرگروه تکمیل شد، محقق نمونه‌گیری از آن زیرگروه را متوقف می‌کند.
نکته ۲: هر چقدر شباهت اعضای داخل یک زیرگروه به هم بیشتر باشد (homogeneity)، نتایج بهتر و دقیق‌تری حاصل خواهد شد.
۳- نمونه‌گیری گلولهبرفی (snowball sampling)
در این روش نمونه‌گیری، افرادی که برای مطالعه انتخاب شده‌اند، افراد دیگر واجد شرایط یا ملاک‌های ورود به مطالعه را معرفی می‌کنند؛ بنابراین، نمونه همانند یک گلوله برفی غلتان بزرگ می‌شود (شکل ۵-۱). این روش در مواردی که دسترسی به جمعیت مورد مطالعه برای محقق مشکل باشد مانند افراد معتاد به مواد مخدر تزریقی، استفاده می‌شود. ازآنجایی‌که احتمال حضور دوستان یک فرد (نمونه) در مطالعه زیاد است، می‌تواند منجر به سوگرایی انتخاب نمونه یا نمونه‌گیری شود. علاوه بر این، روش نمونه‌گیری گلولهبرفی، زمان‌بر است. از مزایای این روش می‌توان به ارزانی، سادگی انجام و عدم نیاز به نیروی کار زیاد و برنامه‌ریزی گسترده اشاره کرد.
شکل ۵-۱: نمای طرح‌واره یا شماتیک (schematic diagram)
از نمونه‌گیری گلولهبرفی (snowball sampling)
نکته ۱: نمونه‌گیری گلولهبرفی برای پژوهش درباره گروه‌هایی از جامعه کاربرد دارد که به دلیل شرایط خاص اجتماعی، امکان دسترسی مستقیم به آنها وجود ندارد.
نکته ۲: ازآنجایی‌که نمونه‌ها در روش نمونه‌گیری گلوله برفی همانند اعضای یک شبکه در ارتباط هستند، به آن نمونه‌گیری شبکه‌ای (networking sampling) و یا ارجاع زنجیره‌ای (chain referral) نیز می‌گویند.
۴- نمونه‌گیری هدفمند (purposive sampling)
در نمونه‌گیری هدفمند و یا قضاوتی (judgmental sampling)، نمونه‌ها برای دستیابی به یک هدف خاص بر اساس قضاوت و یا با رأی محقق و یا فردی باتجربه انتخاب می‌شوند (شکل ۶-۱). به عنوان مثال، اگر پژوهشگری بخواهد در مورد چگونگی دستیابی زنان به پست‌های عالی اجرایی و مدیریتی تحقیق کند؛ بایستی با زنانی که در این پست‌ها شاغل هستند و بیشترین آگاهی و تجربه را دارند، مصاحبه نماید. از این روش نمونه‌گیری اغلب درمواردی که افراد دارای آگاهی و تجربه در یک زمینه خاص کم باشند و همچنین در مطالعه‌های کیفی و آزمایشی استفاده می‌کنند. این روش مزایا و معایب نمونه‌گیری آسان را دارد. علاوه بر این، نیاز به دانش و آگاهی قابل توجه درباره جمعیت مورد مطالعه، از دیگر معایب روش نمونه‌گیری هدفمند است.
شکل ۶-۱: نمای طرح‌واره یا شماتیک (schematic diagr
