در مرحله شیزوگونی نسجی (pre-erythrocyticschizogony یا primary exo-erythrocytic) به دلیل اینکه انگل‌های مالاریا کمترین تغییر هیستوپاتولوژیکی در بافت کبد ایجاد می‌کنند، هیچگونه علائم بالینی و یا اختلالی در انسان مشاهده نمی‌شود. بیماری‌زایی پلاسمودیوم‌ها (Plasmodia) در مرحله شیزوگونی خونی (erythrocyticschizogony) با پاره شدن گلبول‌های قرمز آلوده و آزاد گشتن مروزوئیت‌های خونی (erythrocyticmerozoites)، پیگمان‌ها (pigments) و مواد محلول متابولیک در جریان خون و همچنین پاسخ ایمونولوژیک میزبان به مواد آنتی‌ژنیک انگل آغاز می‌گردد. فاصله زمانی بین ورود اسپوروزوئیت‌ها (sporozoites) به بدن و ظهور علائم بالینی که معمولاً نه تا ۴۰ روز برحسب گونه پلاسمودیوم به طول می‌انجامد را دوره کمون (incubation period) و فاصله زمانی بین ورود اسپوروزوئیت‌ها به بدن و ظهور انگل در خـــون محـــیطی (parasitemia) را دوره قبل از ظهور انگل (pre-patent period) می‌گویند که معمولاً نه تا ۱۶ روز در گونه‌های مختلف پلاسمودیوم‌های انسانی است.
در اوایل بیماری که پاره شدن گلبول‌های قرمز همزمان انجام نمی‌گیرد، معمولاً علائم نامنظم بوده و به‌صورت ناراحتی‌های خفیف مانند خستگی، کوفتگی، سردرد، تهوع و استفراغ، لرزهای خفیف، درد کمر و تب‌های خفیف بروز می‌نماید. این حالت دو تا سه روز طول می‌کشد و بیمار به حالت عادی و طبیعی برمی‌گردد تا اولین حمله بیماری مالاریا (paroxysm) که با همزمان شدن پارگی گلبول‌های قرمز انگل‌دار بعد از یکی دو مرحله شیزوگونی خونی رخ می‌دهد، انجام شود.
در برخی موارد قبل از حمله مالاریا، علائم اولیه به اندازه‌ای خفیف هستند که بیمار متوجه آن نمی‌شود و یا فقط احساس کسالت خفیفی می‌نماید. البته گاهی تب و سردرد شدید همراه با تهوع و استفراغ دیده می‌شود که ممکن است با بیماری‌های دیگری نظیر حصبه، مننژیت، آنفلوانزا و سرماخوردگی اشتباه شود.
حمله مالاریا (paroxysm) دارای سه مرحله متوالی لرز (cold stage)، تب (hot stage) و تعریق (sweating stage) می‌باشد. مرحله لرز شروع حمله مالاریا است که معمولاً ۱۵ تا ۶۰ دقیقه به طول می‌انجامد. در این مرحله علاوه بر لرز معمولی، سردرد شدید، درد کمر، گاهی تهوع همراه با استفراغ، کوفتگی، خشکی و رنگ‌پریدگی پوست، کبودی لب و گود افتادن چشم‌ها نیز مشاهده می‌شود. پس از طی شدن مرحله لرز، مرحله تب آغاز می‌شود که با علائمی شامل احساس گرما، گُل انداختن صورت، تنفس سریع، سردرد، سرگیجه، استفراغ و هذیان همراه است. این مرحله از حمله مالاریا دو تا شش ساعت طول می‌کشد که البته در مالاریای فالسی‌پاروم (falciparum malaria) دوره تب طولانی‌تر می‌باشد.
با پایان یافتن مرحله تب، به‌تدریج علائم تخفیف یافته و بیمار ضمن تعریق فراوان، احساس آرامش می‌کند و تمایل به خوابیدن دارد. مدت زمان مرحله تعریق دو تا چهار ساعت می‌باشد (شکل ۱).
پس از طی شدن مراحل سه‌گانه حمله مالاریا (معمولاً پنج تا ۱۱ ساعت)، بیمار احساس بهبودی پیدا می‌کند و برحسب گونه پلاسمودیوم در یک یا دو روز فاصله بین حمله‌های مالاریا بیمار حالت عادی و طبیعی داشته و تنها کمی احساس ضعف می‌کند و دمای بدنش چند عشر کمتر از حد طبیعی است. حمله مالاریا در پلاسمودیوم‌های ویواکس (Plasmodium vivax)، فالسی‌پاروم (Plasmodium falciparum) و اوال (Plasmodium ovale) یک روز در میان و در پلاسمودیوم مالاریه (Plasmodium malariae) دو روز در میان رخ می‌دهد. در صورت عدم تشخیص و درمان بیماری مالاریا، حمله‌های مالاریا ادامه می‌یابد و به‌تدریج در بیمار مصونیت نسبی به وجود می‌آید که منجر به کاهش شدت علائم و بهبودی موقت و یا همیشگی می‌گردد.
ضعف عمومی، کم‌خونی (anemia)، بزرگی کبد و طحال (hepathosplenomegaly)، رنگ پوست زرد مایل به خاکستری و تحلیل قوای جسمانی و فکری علائمی هستند که بعد از چندین حمله مالاریا عارض می‌شود. اگر مالاریای فالسی‌پاروم یا سه یک بدخیم (malignanttertian malaria) سریع و به‌موقع تشخیص و درمان داده نشود، به مالاریای شدید (severe malaria) با پیش‌آگهی prognosis)) بد و وخیم منتهی می‌گردد.
از علائم و عوارض مالاریای شدید می‌توان به مالاریای مغزی (cerebral malaria)، تشنج، هیپوگلیسمی (hypoglycemia)، اسیدوز متابولیک با تنگی نفس، نارسایی حاد کلیوی، مالاریای سرد (algid malaria)، پارازیتمی شدید (hyperparasitemia)، خونریزی‌های غیرطبیعی، کم‌خونی شدید، هموگلوبینوری (hemoglobinuria)، خیز ریوی (pulmonary edema)، انعقاد منتشره داخل عروقی (DIC)، افت ناگهانی فشارخون، تب پیشاب سیاه (black-water fever) و اسهال خونی (dysentery) اشاره کرد [۱،۲].
شکل ۱: علائم بالینی بیماری مالاریا به تفکیک بافت‌ها و نواحی مختلف بدن [۳]
بیماری‌زایی پلاسمودیوم فالسی‌پاروم به علت اتصال گلبول‌های قرمز آلوده به اشکال رسیده چرخه زندگی انگل، به سلول‌های اندوتلیال عروقی است [۸-۴]. در مالاریای فالسی‌پاروم به علت چسبیدن گلبول‌های قرمز حاوی اشکال رشد‌کرده مرحله شیزوگونی خونی به سلول‌های اندوتلیال بافت‌های مختلف میزبان (cytoadherence) و در ادامه توقف و تجمع آنها در داخل عروق (sequestration)، فقط تروفوزوئیت‌های جوان (young trophozoites) و یا گامتوسیت‌ها (gametocytes) در خون محیطی دیده می‌شوند [۱،۴،۷،۹]. این اتصال و تجمع علاوه بر فراهم آوردن محیط خیلی مناسب برای رشد (محیط کم اکسیژن)، از گردش گلبول‌های انگل‌دار در طحال و غدد لنفاوی ممانعت کرده و مانع از تخریب انگل‌ها می‌شود [۴،۷،۹،۱۰]. این در حالی است که اتصال و تجمع برای میزبان به دلیل رخداد کشنده‌ترین شکل بیماری مالاریا یعنی مالاریای مغزی، بسیار مضر می‌باشد
فراپژوهش
