پوکی استخوان یک نوع بیماری بی‌سروصدای استخوان‌ها است که سبب تضعیف آنها شده و استخوان‌ها را مستعد شکستگی می‌کند. استخوان نیز همانند سایر بافت‌های بدن بافتی فعال بوده و مرتباً در حال تغییر است، به‌گونه‌ای که بافت‌های قدیمی تخریب شده و توسط بافت استخوانی و جدید جایگزین می‌شوند. بعد از سن ۳۰ سالگی با تغییر تعادل میان تخریب بافت استخوانی برای ساخته شدن بافت جدید، آرام آرام استخوان‌ها قدرت خود را از دست می‌دهند. در این سنین میزان تخریب بیشتر از ساخته شدن خواهد بود و در نتیجه رفته‌رفته استخوان‌ها نازک‌تر و ضعیف‌تر می‌شوند. بیماری کاملاً بی‌سروصدا و خاموش است زیرا تا زمان بروز شکستگی در استخوان، فرد بیمار هیچگونه علامتی نخواهد داشت. در صورت وجود پوکی استخوان حتی با کوچک‌ترین ضربه نیز استخوان‌ها دچار شکستگی خواهند شد.
پوکی استخوان (POROSITY) بیماریی است که مشخصات آن کم شدن وزن استخوان و از بین رفتن سلول‌های استخوانی است. این امر باعث نازک و ضعیف شدن استخوان‌ها می‌گردد، در نتیجه می‌تواند خطر شکستگی استخوان‌ها، بخصوص استخوان لگن خاصره، ستون فقرات و مچ دست را زیاد کند. زمانی که به دلیل پوکی استخوان، استخوان‌ها خیلی ضعیف می‌شوند، حتی ساده‌ترین حرکت مثل خم شدن و برداشتن یک بسته سنگین مواد غذایی از روی زمین ممکن است باعث شکستگی آنها شود. تنها یک عامل باعث پوکی استخوان نمی‌شود. هرچند که از دست دادن تراکم استخوان‌ها با بالا رفتن سن طبیعی است اما در اشخاص مبتلا به پوکی استخوان این مرحله با سرعت بیشتری پیشرفت می‌کند. شما ممکن است حتی متوجه پوکی استخوانتان نشوید، مگر آنکه دچار یک شکستگی شوید یا تغییر واضحی در وضعیت ستون فقراتتان ایجاد شود. در واقع شما ممکن است حتی بدون خبر داشتن از مشکلتان، میزان قابل‌توجهی تحلیل استخوانی داشته باشید. درد ستون فقرات، ناشی از تغییر در مهره‌ها ممکن است اولین نشانه از اینکه “چیزی درست نیست” باشد.
عوامل خطرزای بزرگ پوکی استخوان عبارتند از:
سن ۶۵ سال یا بیشتر، شکستگی ستون فقرات در اثر فشردگی، شکستگی در اثر ضربه خفیف بعد از ۴۰ سالگی، داشتن سابقه فامیلی در شکستگی در اثر پوکی استخوان (بخصوص اگر مادر شما شکستگی استخوان لگن خاصره داشته است)، مداوای طولانی (بیش از سه ماه مداوم)، مشکلات سلامتی، پرکاری غدد پاراتیروئید نوع اولیه، سابقه به آسانی زمین خوردن، نشان دادن کاهش تراکم بافت‌های استخوانی در عکسبرداری، کمبود میزان تستوسترون در مردها، فقدان عادت ماهیانه در زن‌های جوان‌تر و یائسگی زودرس (قبل از ۴۵ سالگی).
عوامل خطرزای کوچک پوکی استخوان عبارتند از:
رماتیسم مفاصل، پرکاری غده تیروئید، مصرف طولانی داروهای ضد تشنج، مصرف طولانی داروی هپارین، وزن بدن کمتر از ۵۷ کیلوگرم (۱۲۵ پوند)، اگر وزن کنونی شما بیش از ۱۰% کمتر از وزن ۲۵ سالگی شماست، کمبود مصرف کلسیم، مصرف کافئین زیاد (بیش از ۴ فنجان قهوه و یا نوشابه‌های انرژی‌زا مانند کولا در روز) به‌طور مداوم و مصرف دخانیات.
هرقدر عوامل خطرزای بیشتری را دارا باشید، احتمال بیشتری را برای شکستگی استخوان خواهید داشت.
سه عامل برای حفظ سلامت استخوان‌ها بسیار مهمند؛ این عوامل شامل دریافت میزان مناسب کلسیم، دریافت میزان مناسب ویتامین D و ورزش منظم هستند.
پوکی استخوان یا استئوپروز (Osteoporosis) به معنی کم شدن تراکم استخوان است که به دنبال آن قدرت استخوان کم شده و شکننده می‌شود و شکننده شدن استخوان موجب می‌شود احتمال بروز شکستگی در آن بیشتر شود. پوکی استخوان معمولاً به‌تدریج پیشرفت می‌کند و هیچ علامتی از خود بروز نمی‌دهد تا وقتی که شکستگی به وجود می‌آید. پوکی استخوان می‌تواند در هر استخوانی از بدن ایجاد شود ولی معمولاً در ستون مهره، لگن، مچ دست و دنده‌ها بیشتر دیده می‌شود. برای فهم بهتر پوکی استخوان ابتدا باید بدانیم جنس استخوان از چیست.
بافت استخوان از دو قسمت تشکیل شده:
- یک داربست سه بعدی شبکه مانند از جنس پروتئین که به آن ماتریکس می‌گویند.
- رسوب کلسیم بر روی این داربست پروتئینی در قالب مولکول‌های هیدروکسی آپاتیت.
استخوان یک بافت زنده است، رگ خونی و سلول زنده دارد. همین زنده بودن است که به آن امکان می‌دهد رشد کند و خود را ترمیم کند. در طول عمر، بافت استخوانی بدن مرتباً به توسط سلول‌های خورنده‌ای که در آن است (به اسم استئوکلاست) جذب شده و در همان حال استخوان جدید به توسط سلول‌های استئوبلاست بر روی آن جایگزین می‌شود. به این ترتیب بافت همه استخوان‌های بدن مرتباً در حال نو شدن است. در سنین بچگی و جوانی ساخته شدن بیش از جذب شدن است ولی در سنین بالا بیش از اینکه استخوان ساخته شود جذب می‌شود ولی حتی در شدیدترین حالات پوکی استخوان، بدن از ساخت استخوان جدید دست نمی‌کشد و فقط مقدار آن کم می‌گردد. بیشترین مقدار تراکم استخوان در حدود سن بیست سالگی است. هورمون‌های بدن بر روی پدیده جذب و تولید مداوم استخوان تأثیر دارند. مهم‌ترین هورمون‌های تأثیرگذار در این روند، هورمون زنانه استروژن و هورمون مردانه تستوسترون و هورمون پاراتیروئید است. در این بین استروژن بیشترین تأثیر را دارد. زمینه‌های ژنتیکی و تفاوت‌های فردی هم در جذب و تولید استخوان و در نتیجه نهایی آن یعنی قدرت و تراکم استخوان تأثیرگذار هستند. اکثر استخوان‌های بدن از یک بدنه اصلی تشکیل شده‌اند که مانند اسفنج مشبک و متخلخل است و به آن استخوان اسفنجی می‌گویند و روی آن را لایه‌ای از استخوان سفت و سخت و بدون سوراخ و بدون تخلخل فرا گرفته است که به آن استخوان کورتیکال می‌گویند. در قسمت کورتیکال، استخوان به‌صورت لایه‌لایه و بسیار متراکم است. در بعضی استخوان‌های بدن قسمت اسفنجی بیشتر است و در بعضی دیگر قسمت کورتیکال. ساختار سه بعدی و مشبک استخوان به این علت ایجاد شده که استخوان در عین محکم بودن، سبک هم باشد. در پوکی استخوان یا استئوپروز تخلخل استخوان اسفنجی بیشتر می‌شود، بطوریکه حفرات داخل آن بزرگ‌تر و فاصله بین میله‌های داربست بیشتر و میله‌های داربست نازک‌تر می‌شوند، همچنین قسمت کورتیکال روی استخوان نازک‌تر می‌شود.
تحقیقات متعدد نشان می‌دهد سبک زندگی در سال‌های رشد و نوجوانی مهم‌ترین عامل در تعیین خطر بروز پوکی استخوان در سال‌های بعدی زندگی است. بدین منظور پژوهش حاضر با هدف تعیین سبک زندگی و رفتارهای پیشگیری‌کننده از پوکی استخوان در میان نوجوانان شهر قزوین مورد مطالعه قرار گرفت.
روش بررسی: این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی بود. جامعه مورد پژوهش ۳۰۰ دانش‌آموز ۱۳ تا ۱۸ ساله بودند که به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی وارد مطالعه شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه‌ای پژوهشگر ساخته با طرح ۱۵ سؤال چند قسمتی جامع (شامل الگوهای تغذیه‌ای، فعالیتی، رفتارهای اختصاصی پیشگیری‌کننده از پوکی استخوان و عوامل دموگرافیک) بود. جهت بررسی اعتبار علمی پرسشنامه از روش اعتبار محتوی استفاده شد و پایایی ابزار از طریق آزمون مجدد با ضریب همبستگی ۷۸% محاسبه گردید. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS و آزمون‌های فیشر و مجذور کای و من ویتنی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
نتایج: نتایج پژوهش در خصوص الگوی فعالیت جسمانی واحدهای مورد پژوهش نشان داد که اکثریت دختران برنامه منظم ورزشی در طی هفته ندارند و تفاوت معنی‌داری بین الگوی فعالیت جسمانی دختران و پسران وجود داشت. در خصوص الگوی غذایی نتایج پژوهش نشان داد دختران (۶۶/۷%) بیش از پسران (۳۴/۷%) از مواد غذایی حاوی ویتامین D استفاده می‌کنند. فقط ۶% پسران و ۶/۷% دختران از طریق قرار گرفتن در معرض آفتاب به جذب بیشتر کلسیم و ساخت ویتامینD در بدن کمک می‌کردند.
نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج پژوهش، فعالیت منظم بدنی و دریافت کافی کلسیم و ویتامین D در دختران کمتر از پسران بوده است، همچنین سابقه مثبت فامیلی پوکی استخوان و اضافه وزن نیز در دختران بیش از پسران بود؛ بنابراین باید به سبک زندگی در طی دوره نوجوانی به ویژه نوجوانان دختر بیش از پیش اهمیت داده شود چرا که تغییر سبک زندگی در دوره نوجوانی نقش پیشگیرانه مهمی در ایجاد پوکی استخوان در بزرگسالی دارد.
فراپژوهش
